ถาม – ตอบ หลักนิติธรรม ธรรมมาภิบาล

1. หลักนิติธรรม หมายถึงอะไร

ตอบ  หลักการปกครองโดยใช้กลไกของกฎหมายเป็นสิ่งสูงสุด เพื่อ ก่อให้เกิดความเป็นธรรม โดยชอบธรรมทั้งต่อบุคคลแต่ละคนที่เป็นสมาชิกรัฐที่เรียกว่า ประโยชน์ส่วนบุคคล (individual interest) และ ต่อประโยชน์ส่วนรวม (Public Interest)

2. หลักนิติธรรมมุ่งเน้นที่อะไร

ตอบ   1.การตีความเพื่อใช้กฎหมาย ต้องเป็นธรรม

2.มุ่งเน้นที่ความยุติธรรมที่อยู่เหนือกฎหมายลายลักษณ์อักษร

3. “หลักนิติธรรม” เป็นคำที่แปลมาจากคำว่าอะไร

ตอบ    “หลักนิติธรรม” เป็นคำที่แปลมาจากคำภาษาอังกฤษ คือคำว่า Rule of Law ความหมายที่แท้จริงของ Rule of Law ซึ่งเป็นหลักกฎหมายของอังกฤษนั้น อาจจะสรุปความได้ว่า หมายถึง “การปกครองโดยกฎหมาย กฎหมายเป็นใหญ่ ไม่ใช่อำเภอใจของผู้มีอำนาจปกครองเป็นใหญ่ ฝ่ายบริหาร (ของอังกฤษ) ซึ่งได้แก่ กษัตริย์และคณะรัฐมนตรีไม่มีอำนาจ หากไม่ได้รับความยินยอมจากรัฐสภา ซึ่งก็หมายถึง หากไม่มีกฎหมายให้อำนาจ ฝ่ายบริหารก็ไม่อาจกระทำการอย่างใดๆ ได้เลย”  ซึ่งเท่ากับหมายความว่า “การปกครองต้องมิใช่การปกครองตามอำเภอใจ”

ในประเทศไทย ในระยะแรกๆ นักกฎหมายได้รับการศึกษามาจากอังกฤษ จึงได้แปลคำว่า Rule of Law นี้ว่า “หลักนิติธรรม” ซึ่งนอกจากจะให้หมายถึงการปกครองโดยกฎหมายแล้ว ยังหมายถึง “การแสวงหาความยุติธรรมโดยอาศัยตัวบทกฎหมาย” ด้วย

4. Plato ได้เสนอแนวคิดทางทฤษฎีเกี่ยวกับ Rule of Law  ว่าอย่างไร

ตอบ   Plato ปราชญ์ชาวกรีก ได้เสนอ – รูปแบบการปกครองแบบอุดมคติ(ideal type)ว่า การปกครองที่ดีที่สุดคือ “การปกครองโดยราชาปราชญ์” “Philosopher-King” -โดยธรรมชาติ มนุษย์ต้องอยู่ร่วมกันเป็นสังคม และมีความไม่เท่าเทียมกันในความรู้ความสามารถ ผู้ที่ควรยกย่องให้เป็นชนชั้นปกครอง(Ruling Class) คือผู้เป็น “ปราชญ์”   ปราชญ์เป็นผู้ที่มีจิตภาคปัญญาที่ มุ่งแสวงหาความรู้ เคารพหลักเหตุผล มุ่งสร้างความดีเพื่อส่วนรวม

Plato –เสนอแนวคิดว่า – การปกครองด้วยราชาปราชญ์ไม่จำเป็นต้องบริหารตามบทกฎหมาย เพราะปราชญ์เป็นผู้มีความรู้ คุณธรรม ศีลธรรมสูง – ถ้าทุกคนเป็นพลเมืองดีของรัฐ คือ เป็นผู้มีเหตุผล(Rational) มุ่งสร้างความดีเพื่อสังคม เห็นประโยชน์ส่วนรวมมากกว่าประโยชน์ส่วนตน รัฐไม่จำเป็นต้องมีกฎหมาย เพราะกฎหมายไม่จำเป็นสำหรับคนดี

5. Aristotle ได้เสนอแนวคิดทางทฤษฎีเกี่ยวกับ Rule of Law  ว่าอย่างไร

ตอบ   Aristotle(384-322B.C.) ศิษย์สำนัก Plato Academy มีความเห็นว่า  มนุษย์เป็นสัตว์การเมือง เพราะชีวิตคนส่วนใหญ่ต้องผูกพันกับการเมืองตลอดเวลา มนุษย์มีจิตที่มีลักษณะมีเหตุมีผลอยู่ในตัวตน ทำให้ต่างจากสัตว์เดรฉาน แต่ในขณะเดียวกันมนุษย์ยังมีลักษณะเฉพาะตัวที่ไร้จิตสำนึกผิดชอบชั่วดีแฝงอยู่ ทำให้บางคนสามารถทำในสิ่งที่ไม่ถูกต้องได้

6. หลักการปกครอง ด้วยกฎหมาย (Rule of Law) มีลักษณะเป็นอย่างไร

ตอบ    – การปกครองโดยให้กฎหมายเป็นสิ่งสูงสุด เพื่อก่อให้เกิดความเป็นธรรม โดยชอบธรรม – เริ่มมีอิทธิพลและนำมาใช้เป็นหลักการปกครองประเทศต่างๆในยุโรปและอเมริกาเหนือ เมื่อปลายศตวรรษที่ 17

– ผู้ปกครองรัฐต้องยอมอยู่ภายใต้กฎหมาย

7. หลักนิติธรรม เป็นหลักการปกครองโดยกฎหมายเพื่อก่อ ให้เกิดประโยชน์ใด

ตอบ   หลักนิติธรรม เป็นหลักการปกครองโดยกฎหมายเพื่อก่อ ให้เกิดความเป็นธรรมทั้งต่อประโยชน์ของปัจเจกชน และต่อประโยชน์ส่วนรวมของรัฐ รัฐจึงมีหน้าที่ต้องปกป้องทั้งผลประโยชน์ปัจเจกชน(individual interest) และผลประโยชน์มหาชน(Public interest) ในกรณีที่ผลประโยชน์ขัดกัน (conflict of interest) รัฐต้องทำให้เกิดดุลยภาพที่เป็นธรรม โดยอาศัยกลไกของกฎหมายที่ดีและดำเนินการอย่างชอบธรรม

8. หลักนิติธรรม (Rule of Law) ประกอบด้วยหลักการที่สำคัญอะไรบ้าง

ตอบ    1. หลักรัฐและการคุ้มครองสิทธิและเสรีภาพ (State and Protection of Rights and Freedom)

2. หลักแห่งการแบ่งแยกการใช้อำนาจ (Separation of Power)
3. หลักแห่งความชอบด้วยกฎหมายของฝ่ายปกครอง และ ฝ่ายตุลาการ (Administrative Legality and Judiciary legality)

4.หลักแห่งการมีกฎหมายที่ดี (Good law)

5.หลักแห่งความรับผิดชอบของรัฐ (State Responsibility)

9. หลักนิติธรรมแบ่งออกเป็นกี่รูปแบบ อะไรบ้าง

ตอบ   1. การใช้อำนาจของผู้ปกครองต้องอยู่ภายใต้กฎหมาย

เป็นแนวคิดของการจำกัดการใช้อำนาจของผู้ปกครอง โดยที่ผู้ปกครองแม้จะมีอำนาจก็ไม่อาจใช้อำนาจนั้นๆได้ตามอำเภอใจ หากแต่ต้องใช้อำนาจภายใต้ขอบเขตของคุณธรรมอย่างใดอย่างหนึ่ง ซึ่ง”คุณธรรม”ที่จะกำหนดกรอบการใช้อำนาจของผู้ปกครองนั้นมีความแตกต่างกันไปในแต่ละสังคม เช่น ในสังคมเสรีนิยม คุณค่าดังกล่าวอาจหมายถึง รัฐธรรมนูญ หรือ ปฏิญญาสากลว่าด้วยสิทธิมนุษยชน แต่ในสังคมที่ไม่ใช่สังคมเสรีนิยม คุณค่าดังกล่าวอาจหมายถึง หลักศาสนา หรือ หลักศีลธรรม เป็นต้น

2. กฎหมายต้องมีความแน่นอน

แนวคิดที่ว่ากฎหมายต้องมีความแน่นอนนั้นเป็นแนวคิดที่ได้รับการพัฒนาขึ้นมาจากรากฐานของความจำเป็นในการค้าขาย ที่ความแน่นอนของตัวบทกฎหมายมีความจำเป็นต่อการซื้อขายแลกเปลี่ยนสินค้า เช่น ความมั่นคงแน่นอนในกรรมสิทธิเหนือทรัพย์สินของบุคคล ซึ่งส่งผลให้บุคคลสามารถทำข้อตกลงซื้อขายสินค้าที่มีผลผูกพันระหว่างกัน นอกจากนี้ความแน่นอนของกฎหมายยังทำให้เกิดการเรียนรู้จากข้อบกพร่องที่เคยเกิดขึ้นมาแล้วว่าการค้าขายต้องกระทำในลักษณะใดจึงจะได้รับการปฏิบัติต่ออย่างเป็นที่น่าพอใจจากรัฐ และการกระทำอย่างใดที่จะส่งผลเป็นโทษแก่ตน ความแน่นอนของกฎหมายและการเรียนรู้จากข้อผิดพลาดของตนในอดีตเช่นนี้เอง  พ่อค้าวาณิชจึงสามารถคำนวนความคุ้มได้คุ้มเสียในทางการค้าของตนได้

3. การปกครองโดยกฎหมายไม่ใช่โดยบุคคล

แนวคิดของการปกครองโดยกฎหมายไม่ใช่โดยบุคคลนั้น เป็นแนวคิดซึ่งมีขึ้นเพื่อดำรงความบริสุทธิ์ของกฎหมายไม่ให้ถูกปนเปื้อนโดยเจตจำนงค์ส่วนบุคคลของผู้ซึ่งมีอำนาจใช้และตีความกฎหมาย ในอันที่จะบิดเบือนข้อกฎหมายไปในทิศทางที่บุคคลดังกล่าวต้องการไม่ว่าจะโดยมีผลประโยชน์แอบแฝงหรือไม่ แนวคิดดังกล่าวมีที่มาจากความเชื่อที่ว่าจิตใจของมนุษย์นั้นเต็มไปด้วยกิเลสตัณหา ในขณะเดียวกันแม้กฎหมายจะมีควาามบริสุทธิ์หากแต่กฎหมายก็ไม่มีปากที่จะแปลความหมายของตนเองให้เข้ากับสถานการณ์ในสังคมที่เกิดขึ้นได้  การที่มนุษย์เป็นผู้บังคับใช้กฎหมายหากบุคคลดังกล่าวสอดแทรกความคิดเห็นส่วนบุคคลลงในกฎหมายแล้วก็จะทำให้กฎหมายที่บังคับใช้นั้นมีลักษณะของความไม่แน่นอน การเลือกปฏิบัติ และเต็มไปด้วยความลำเอียงในที่สุด

10. หลักนิติธรรมตามคำนิยามขององค์การสหประชาชาติ คืออะไร

ตอบ   หลักนิติธรรม หมายถึง หลักการในการปกครอง (principle of governance) ซึ่งแต่ละบุคคล สถาบัน องค์กร หน่วยงาน รวมทั้งรัฐต่าง ๆ ซึ่งอยู่ภายใต้การปกครองนั้น มีความตระหนักรู้ และมีจิตสานึกในความรับผิดชอบที่จะต้องปฏิบัติตามกฎหมาย หรือกฎเกณฑ์ (law) ที่ได้ร่วมกันสร้าง และต่างยอมรับว่า เป็นกฎที่ได้บัญญัติขึ้นโดยความยุติธรรม มิใช่เป็นไปตามอำเภอใจของใครคนใดคนหนึ่ง ตลอดจนมีผลบังคับใช้ต่อทุกคน และทุกองค์กรอย่างเท่าเทียม เสมอภาค และเป็นธรรม รวมทั้งมีความสอดคล้องกับหลักการ และมาตรฐานสิทธิมนุษยชนอันเป็นสากล